پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اِنَّ لِرَبِّكُمْ في أيّامِ دَهْرِكُمْ نَفَحاتٌ أَلا فَتَعَرَّضُوا لَها؛1 همانا براي پروردگار شما در دوران زندگي شما لحظههاي بسيار سودمند و مغتنم روي ميآورد، خودتان را در معرض آن لحظههاي سودمند قرار دهيد و استفاده شايان ببريد».
در حديث ديگر كه حديث قدسي است، خداوند به حضرت داود(ع) چنين وحي كرد: «انّ للّهِ في أيّام دَهْرِكُمْ نَفَحاتٌ ألا فَتَرَصَّدُوا لَها؛2 همانا براي خداوند در دوران زندگي شما لحظههاي سودمندي است، بدانيد و مترصّد اين لحظهها باشيد و آنها را هوشيارانه و با جدّيت به دست آوريد».
ماه رمضان براي تهذيب نفس و خودسازي و پالايش باطن از هرگونه عوامل آلاينده، بهترين فرصت است، بايد نه تنها خود را در معرض استفاده از آن فرصت قرار دهيم، بلكه بايد هوشيارانه مترصد آن باشيم و لحظهها را شكار كنيم و نگذاريم عبور چرخهاي روزگار آن را از دست ما بربايد و دور سازد.
اسباب تهذيب نفس و خودسازي در ماه رمضان، تنها به روزه گرفتن نيست، بلكه تلاوت آيات قرآن، دعاها و مناجات با خدا، اطعام و رسيدگي به مستمندان و محرومان، كسب صبر و مقاومت، ياد خدا و قيامت در ماه رمضان كه از دستورهاي مستحبي آن است، هركدام نقشي در خودسازي دارند، يكي از آنها كه ميتوان گفت نقش بسيار مهمّي در خودسازي دارد، و ماه رمضان بهار آن ميباشد، دعا و مناجات است كه در اين گفتار بر آنيم تا به طور خلاصه به بررسي ارزش و شيوه صحيح دعا و نيايش و آثار آن بپردازيم:
در قرآن و گفتار پيامبر(ص) و امامان(ع) به دعا و نيايش و مناجات با خدا سفارش بسيار شده است، به عنوان نمونه: 1ـ خداوند در قرآن ميفرمايد: «قُلْ ما يَعْبَؤ بِكم ربّي لولا دُعائُكُم؛3 بگو پروردگار من براي شما ارجي قائل نيست، اگر دعاي شما نباشد».
بنابراين، وزنه و شخصيّت و ارجمندي انسان به دعا و ارتباط با خدا بستگي دارد.
2ـ نيز ميفرمايد: «وَ قالَ رَبُّكُمْ أُدْعوني أسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِروُنَ عَنْ عِبادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِين؛4 پروردگار شما گفته است مرا بخوانيد تا (دعاي) شما را اجابت كنم، كساني كه از عبادت من تكبّر ميورزند، به زودي با خواري وارد دوزخ ميشوند».
در اين آيه درباره دعا پنج مطلب مهم مطرح شده است: 1ـ دعا، محبوب خدا است، او فرمان ميدهد كه دعا كنيد و اهل دعا و راز و نياز باشيد. 2ـ دعا، موجب اجابت است، با فراهم كردن شرايط استجابت كه همان خودسازي است، به پاسخ مثبت پروردگار دست يابيد. 3ـ دعا، عبادت است و پاداش عبادت را دارد، و از نشانههاي عبوديّت و بندگي است، بلكه مطابق پارهاي از روايات، دعا بهترين عبادت است.5 معاوية بن عمّار از امام صادق(ع) پرسيد: دو نفر از دوستان شما وارد مسجد ميشوند يكي از آنها بيشتر نماز ميخواند و ديگري بيشتر دعا ميكند، كداميك از اينها برترند؟ امام صادق(ع) در پاسخ فرمود: «أكثرهُما دُعاءً؛6 آن كه بيشتر دعا ميكند برتر است».
4ـ دوري كنندگان از دعا و نيايش، مستكبرند و در صف متكبّران و خودكامگان هستند. 5 ـ آنان كه اهل دعا نيستند، عذاب خوار كننده دوزخ در كمينشان است.
در گفتار پيامبر اكرم(ص) و امامان(ع) نيز در ارزش دعا، سخن بسيار گفته شده است، پيامبر(ص) در سخني فرمود: «الدُّعاءُ سلاحُ المُؤمِن، وَ عَمُودُ الدِّينِ، وَ نُورُ السَّماواتِ وَالأَرْضِ؛7 دعا اسلحه مؤمن، و ستون دين و نور آسمانها و زمين است». يعني دعا موجب تقويت انسان با ايمان و پايداري دين و اعتقاد او، و مايه نوراني شدن روح و روان او در همه جا است، پرواضح است كه داشتن اين ويژگيها از شاخصههاي اصلي خودسازي و تهذيب نفس است. جالب اين كه پيامبر(ص) در گفتار ديگر فرمود: «الدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ وَ لا يَهْلِكُ مَعَ الدُّعاء أحَدٌ؛8 دعا مغز عبادت است، هيچ كس از اهل دعا به هلاكت نميرسد». يعني دعا نيروي فكر و انديشه انسان را تقويت و باز ميكند و به آن طراوت ميبخشد، و آنان كه با دعا و نيايش همدم هستند بر اثر استفاده از نتايج آن، همواره در عافيت هستند، و هرگز به هلاكت نميرسند.
اميرمؤمنان علي(ع) فرمود: «الدُّعاءُ مَفاتيحُ النَّجاحِ، وَ مَقالِيدُ الْفَلاحِ؛9 دعا كليدهايپيروزيوگنجينههايرستگارياست».
هر عبادتي آداب و شرايطي دارد كه منهاي آن آداب و شرايط، اثر بخش نخواهد بود، بنابراين بايد آداب و شرايط دعا را شناخت و آن را فراهم كرد تا اثر بخش باشد، در چنين صورت قطعا اثر به سزايي در خودسازي و بهسازي خواهد داشت. به عنوان مثال؛ تصميم بر ترك گناه، صاف نمودن قلب، غذا و كسب حلال، امر به معروف و نهي از منكر، پذيرفتن رهبر عادل و شايسته از شرايط دعا است، آداب دعا نيز بسيار است از جمله:
1ـ آغاز كردن دعا با نام خدا و ذكر صفات الهي؛ 2ـ صلوات بر پيامبر(ص) و آلش؛ 3ـ شفيع قرار دادن اولياي خدا مانند پيامبر(ص) و امامان(ع) هنگام دعا؛ 4ـ اقرار به گناه؛ 5ـ تضرّع و زاري هنگام دعا؛ 6ـ دو ركعت نماز حاجت، قبل از دعا 7ـ كوچك نشمردن دعا؛ 8ـ ناچيز دانستن خواسته و نيازها در برابر عظمت خدا؛ 9ـ همّت عالي و بلند نظري در دعا؛ 10ـ عمومي كردن دعا؛ 11ـ دعاي پنهاني كه ارزش آن معادل هفتاد دعاي آشكار است؛ 12ـ دعاي دسته جمعي؛ 13ـ حسن ظن به استجابت دعا؛ 14ـ دعا در وقتها و مكانهاي مناسب و مقدّس؛ 15ـ اصرار ورزيدن در دعا.10
روشن است كه رعايت اين شرايط و آداب هر كدام، نقش سازنده در تقويت ارتباط با خدا و خودسازي دارند، و انسان را در پاكسازي و بهسازي و حركت صحيح و استوار در راه تكامل، آمادهتر ميسازند، بر همين اساس در دعاي كميل ميخوانيم: «أللهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الّتي تَحْبِس الدُّعاء؛ خدايا بيامرز آن گناهاني را كه مانع اجابت و اثر بخشي دعا ميگردند».
وانگهي در دعاهايي كه در ماه رمضان و غير آن خوانده ميشود، غالبا خواستههاي ما در آن دعاها، پاكي دل و عمل، و پرهيز از انحراف و گناه و هرگونه آلودگي است، و به طور كلّي محتواي دعاها نيز در مسير خودسازي است؛ مثلاً هر فرازي از دعاي ابوحمزهثمالي كه در سحرهاي ماه رمضان خوانده ميشود، مكتب سازندگي و تهذيب نفس و صفاي باطن است، به عنوان نمونه در فرازي از آن دعا ميخوانيم: «أللهُمَّ طَهِّرْ قَلْبي مِنَ النِّفاق، وَ عَمَلي مِنَ الرّياء، وَ لِساني مِنَ الْكِذْبِ، وَ عَيْني مِنَ الخِيانَةِ؛11 خدايا قلبم را از نفاق و دورويي، و كردارم را از ريا و خودنمايي، و زبانم را از دروغ، و چشمم را از خيانت و بيعفّتي پاك كن».
اينها همه نشان دهنده آن است كه دعا و نيايش صحيح با آداب و شرايط، پشتوانه و عامل استوار و عميقي براي بهرهگيري از روح رمضان در راه خودسازي است، و مكتب ماه رمضان با توجّه به ابعاد مختلفي كه دارد، از جمله دعا در اين ماه خدا، عاليترين مكتب سازنده براي پرورش روح پاك و قلب سليم و نيّت خالصانه و بيشائبه است.
بايد سعي كرد كه شيوه دعا كردن را از مكتب خاندان رسالت آموخت، چرا كه اين موضوع يكي از اركان اصلي دعا است كه دعاهاي مناسب، معقول، پرمعني و بر اساس اصول صحيح و حساب شده باشد، چنان كه دعاهايي كه از پيامبر(ص) و امامان(ع) نقل شده و يا در قرآن ديده ميشود، به روشني اين مطلب را به ما ميآموزد كه مضامين دعاها بايد از كيفيت و عمق بالايي برخوردار باشد، به عنوان مثال، حضرت ابراهيم خليل قهرمان توحيد(ع) پس از تجديد بناي كعبه، چند دعا كرد، كه قرآن دعاي او را چنين بيان ميكند، او به خدا عرض كرد:
«پروردگارا! از ما بپذير كه تو شنوا و دانايي، پروردگارا ما را تسليم فرمان خود قرار ده، و از دودمان ما امّتي كه تسليم فرمانت باشند به وجود آور! و شيوه صحيح عبادتمان را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذير، كه توبهپذير و مهربان هستي. پروردگار (پس از من) در ميان مردم پيامبري از خودشان برانگيز، تا آيات تو را بر آنها بخواند و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد و پاكيزه كند زيرا تو بر اين كار توانا و آگاه هستي»12
پروردگارا! اين شهر (مكّه) را شهر امني قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگهدار، آنها (بتها) بسياري از مردم را گمراه ساختند، هر كس از من پيروي كند از من است، و هر كس نافرماني من كند، تو بخشنده مهرباني. تو ميداني آن چه را كه ما در نهان و آشكار انجام ميدهيم، و چيزي در زمين و آسمان بر خدا پنهان نيست».13
دعا و نيايش كه در برنامه ماه رمضان گنجانده شده و نقش بنياني در تكوين مفهوم رمضان و روزه را دارد، تنها درخواست روا شدن نياز از درگاه خدا نيست، بلكه داراي سه بُعد است، و به عبارت روشنتر سه درس بزرگ و مهم را بايد از مكتب دعا به دست آورد و بايد هنگام دعا هر سه، مورد توجّه دقيق قرار گيرد:
1 ـ دعا براي دفع بلاها و روا شدن حاجتها، چنان كه اميرمؤمنان علي(ع) در سخني فرمود: «اِدْفَعُوا أَمْواجَ الْبَلاء عَنْكُمْ بِالدُّعاء قَبْلَ ورودِ الْبَلاء؛14 موجهاي بلاها را قبل از ورودشان، به وسيله دعا كردن از خود دفع كنيد».
2 ـ در كنار دعا، تضرّع، خشوع، مناجات، راز و نياز و ارتباط تنگاتنگ با خدا وجود دارد كه قطعا چنين خصالي غرورهاي انسان را ميشكند، و دل را آماده پذيرش مواهب معنوي ميسازد، و به دنبال آن، آرامش خاطر، قوّت قلب و روحيّه عالي، عايد انسان ميشود. چنان كه خداوند ميفرمايد: «أُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعا وَ خُفْيَةً؛15 پروردگار خود را با تضرّع و خضوع و ملتمسانه در آشكار و نهان بخوانيد».
3 ـ از همه مهمتر، توجّه به معارف بلند پايه و محتواي عميق و غني دعاهايي است كه از پيامبر(ص) و امامان(ع) به ما رسيده، كه در حقيقت دانشگاه بزرگ انسانسازي هستند؛ به عنوان مثال، دعاي اوّل صحيفه سجّاديّه و خطبه اوّل نهج البلاغه، هر دو همسان، معارف اسلام را در سطح عالي تبيين ميكنند، و درسهاي سودمندي از معارف و عرفان حقيقي را به ما ميآموزند.
توجّه عميق به محتواي دعاها موجب ارتقاي سطح معلومات و معرفت شده و آشنايي انسان را به مفاهيم و ارزشهاي بلند سازنده و تكامل بخش كه در رأس آنها مسأله توحيد و ابعاد آن است. چندان برابر ميكند، جمعي به امام صادق(ع) عرض كردند: چرا ما دعا ميكنيم، ولي به اجابت نميرسد؟
امام در پاسخ فرمود: «لانّكُمْ تَدْعُونَ مَنْ لا تَعْرِفُونَهِ؛16 زيرا كسي را ميخوانيد كه او را نميشناسيد». يعني در كنار دعا بايد توجّه به معارف و شناخت خدا و اصول تكامل نيز وجود داشته باشد.
1 ) علاّمه مجلسي، بحارالانوار، ج71، ص221.
2 ) همان، ج77، ص168.
3 ) فرقان (25) آيه77.
4 ) مؤمن (40) آيه60.
5 ) محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج2، ص466.
6 ) علاّمه طبرسي، مجمع البيان، ج8، ص529.
7 ) محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج1، ص468.
9 ) محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج2، ص468.
10 ) اقتباس از محمدي ري شهري، ميزان الحكمة، ج3، ص260 تا 267.
11 ) محدّث قمي، مفاتيح الجنان، ص386.
12 ) بقره (2) آيه127 تا 129.
13 ) ابراهيم (14) آيه 35 تا 38.
14 ) علاّمه مجلسي، بحارالانوار، ج93، ص289.
15 ) اعراف (7) آيه5.
16 ) بحارالانوار، ج93، ص368.